Taleyimizin və tariximizin imzası

Saminə Hidayətqızı

 

1917-ci il və ondan sonrakı dövrdə baş verən hadisələr Aşurbəyovlardan da yan keçmədi. Sovetləşmənin ilk günlərində Aşurbəyovlar öz evlərindən və sənaye müəssisələrindən məhrum olurlar. Yeni hakimiyyət hər iki qardaşı həbs edir. Yalnız Nəriman Nərimanovun köməyi ilə Bala bəy öz ailəsi ilə 1920-ci ildə Bakıdan İstanbula getməyə müvəffəq olur. Onun ailəsi İstanbulda 5 il yaşayır. Taleyin üzüdönüklüyünə baxmayaraq, atası kimi o da öz övladlarına təhsil verə bilir. Qızları Sara xanım, Sitarə, Məryəm fransız kollecində, oğlu Rəşad bəy isə Türkiyənin nüfuzlu təhsil müəssisələrinin birində oxuyur. Yeni iqtisadi siyasət illərində vəziyyətin bir qədər sabitləşməsi Bala bəy Aşurbəyova 1925-ci ildə ailəsi ilə birlikdə vətənə qayıtmağa şərait yaradır. 1935-ci ildə Bala bəy Aşurbəyov həbs olunub ölüm cəzasına məhkum edilir. Qızları isə Bakıda qalıb elmin müxtəlif sahələrində müvəffəqiyyət əldə edir, Azərbaycan cəmiyyətinə böyük fayda verirlər...

Öz dövrünün böyük mesenatları sayılan Teymur bəy, Əjdər bəy, Bala bəy, Əhməd bəy, Əli bəy və başqa Aşurbəyovların xeyirxah əməlləri bu gün də xalqın yaddaşındadır. Teymur bəy Aşurbəyovun ucaltdırdığı indiki “Günəşli” sanatoriyasının binası, Əjdər bəy Aşurbəyovun inşa etdirdiyi Əjdərbəy məscidi, Nabat xanım Aşurbəyovun tikdirdiyi Təzə Pir məscidi Şərq arxitekturasının möhtəşəm simasını bugünkü nəslə çatan əvəzsiz nümunələridir.

Məşhur tarixçi Sara xanım Aşurbəyli bu nəslin ən görkəmli təmsilçilərindən biri olaraq Azərbaycanın və Bakı şəhərinin tarixinin ümummilli səviyyədə tədqiqinə misilsiz töhfəsini verib. 0, orta əsrlər Abşeronunun fundamental araşdırıcısı olaraq bütün dünyada tanınır. Məhz Sara xanım Aşurbəyovanın səyi nəticəsində əsilzadə Aşurbəyovların geniş nəsil şəcərəsini bərpa etmək mümkünləşdi. 0, özünün yüksək intellektini Azərbaycan xalqının rifahı, onun tarixi, mədəniyyəti naminə tətbiq etmə­yə çalışırdı. Sara xanım Aşurbəyli XX əsrin inqilabdan əvvəlki, sovet və postsovet dövrlərindəki Azərbaycan qadınının yeni obrazının təcəssümü idi. Bu gün bütün ömrü boyu təəssübkeş qalan Sara xanım Aşurbəyli ilə şəxsən təmasda olan insanlar onu belə xatırlayır...

 

 

Cəbi Bəhramov,

AMEA Bakıxanov adına Tarix I institutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, tarix üzrə elmlər doktoru, professor

 

90-cı illəri xatırlayıram. Ümum­milli lider Heydər Əliyev Azərbay­cana rəhbərlik etdiyi dövrlərdə (sovet dövründə), təqribən 17 min tələbəni keçmiş SSRİ-nin müxtəlif şəhərlərin ali məktəb­lərinə təhsil almağa göndərdi. Onlardan biri də mən idim.

 

Daşkənd Dövlət Universitetini bitirəndən sonra təyinatım Azərbay­can Elmlər Akademiyasının Tarix institutuna verildi və indiyə qədər bu müqəddəs ocaqda çalışıram. Bu il Tarix institutunun 80 yaşı tamam olur, institutun bir çox mühüm şöbə­ləri var və onlardan biri də "Orta əsrlər tarixi" dövrüdür. 0 vaxtlar Azərbaycan alimi, tarixçisi və şərqşünası Sara xa­nım Aşurbəyii də bu şöbədə fəaliyyət göstərirdi. Onun elmə, xüsusilə Azərbaycan tarixinə münasibəti ta­mamilə başqa idi.

Sara xanımın mənsub olduğu nəslin özü böyük tarixi keçmişə malikdir. Onun bizim milli tariximizdə müstəsna yeri olan, Azərbay­canın neft milyonçusu və xeyriyyəçilərindən biri - məşhur Aşurbəyovlar şəcərəsindən olması diqqətimi cəlb etmişdi. Birgə çalışdığımız illərdə bu barədə maraqlı söhbətlər edərdi.

XIX əsrin ikinci yarısında çar hökumətinin yeritdiyi ayrı-seçki­lik, müstəmləkəçilik siyasətinə, Azərbaycan xalqına qarşı qoyduğu bütün məhdudiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycanın görkəmli şəx­siyyətləri Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Dadaşovlar, Səlimovlar, o cümlədən Aşurbəyovlar ailəsinin ölkəmizin iqtisadi, ictimai-siyasi həyatında, elmin, təhsilin inkişafında müstəsna xid­mətləri olmuşdur. Milli dövlətçiliyimizin olmadığı bir zamanda Aşur­bəyovlar neftdən qazandıqlarını öz mənafelərinə deyil, millətin gələ­cəyinə, təhsilinə, təfəkkürlü insanların yetişməsinə sərf edirdilər. Bu görkəmli nəslin təmsilçilərindən biri olaraq Sara xanım Azərbaycan və onun paytaxtı Bakı şəhərinin tarixinin ümummilli səviyyədə təd­qiqinə misilsiz töhfələr verdi.

1987-ci ili xatırlayıram. Hamı Heydər Əliyevin Siyasi Bürodan getməsini müzakirə edirdi. O zaman partiya komitəsinin sədr müa­vini, indi də institutda işləyən Elmar müəllim çox məyus halda əlin­də qəzet partkomun otağından çıxdı. Səbəbini soruşanda dedi ki, ermənilər Parisdə fransız kommunistlərin “L’ humanite” qəzetində Aqanbekyanın müsahibəsini veriblər. Yazırlar ki, artıq Qorbaçovla danışılıb, məsələ tezliklə həll olunacaq və Qarabağ Ermənistana veriləcək. Bərk qəzəblənmişdik. O vaxt Tarix İnstitutunun direktoru akademik İqrar Əliyev idi. Yanına gedib məlumatı ona çatdırdıq. Mə­qaləni oxuyanda qəzəbdən siması sərtləşdi və birdən bomba kimi partladı. - Əclaflar görün nəyə əl atıblar - dedi.

Çaşbaş qalmışdıq. Demə, ermənilərin bu mənfur niyyəti İqrar müəllimə hələ 45-ci ildən məlum imiş. Mircəfər Bağırov 6 nəfər Azərbaycan alimini, o cümlədən qədim dövr tarixi ilə məşğul olan İqrar müəllimi də MK-ya çağırıbmış. 1972-ci ildə də bu məsələ yeni­dən qaldırılanda o vaxtkı rəhbərlik İqrar müəllimdən, Dağlıq Qarabağ ərazisinin qədim Azərbaycan torpağı olması haqqında elmi arayış hazırlamasını istəyib. Bizə dedi ki, uşaqlar, Sara xanımı tapın. Sara xanım fransız dilini mükəmməl bilən nüfuzlu mütəxəssislərimizdən idi. İqrar müəllim Sara xanıma çox inanırdı və özü məqaləni oxusa da, fransız dilindən düzgün tərcüməsinə amin olmaq istəyirdi. Sara xanım gəldi, məqaləni oxuyub təsdiqləyəndən sonra İqrar müəllim həmin qəzeti götürüb Mərkəzi Komitəyə getdi. Bu xəbəri respublika rəhbərliyinə ilk çatdıran, həyəcan təbilini çalan İqrar müəllimlə ya­naşı, Sara xanım da başda olmaqla Tarix İnstitutunun əməkdaşları oldu.

“Bakı" sözünə ilk dəfə onun paytaxtımıza həsr etdiyi əsərdə ay­dınlıq gətirildi. Müxtəlif məcmuələrdə, sənədli filmlərdə Bakı şəhəri­nin adı yanlış verilirdi. Amma onun apardığı tədqiqatlar sübut etdi ki, bu şəhər çox müqəddəs bir ad, yəni "Baqavan" ismini daşıyır. Tərcü­mədə, "Allahlar şəhəri" mənasını verir. Onun Bakı şəhərinin tarixi ilə bağlı 3 əsəri var. Namizədlik və həmçinin doktorluq dissertasiyaları da bu mövzuya həsr olunub. Şirvanşahlar dövlətinin tarixinə həsr et­diyi əsər hələ sovet dövründə Dövlət Mükafatına layiq görülüb. Sara xanımın Bakı şəhəri haqqında kitabının çapında, redaktəsində mən də yaxından iştirak etmişəm. Sovetlər dövründə Sara xanım kimi alimlərin yetişməsi nadir hadisə idi desək, yanılmarıq. Bütün təsir və təqiblərə baxmayaraq, o dövrdə Sara xanım Azərbaycanın milli tarixi olan qədim dövrü və orta əsrlər tarixini necə var idi, elə də yazdı. Heç nədən çəkinmədi. Sona qədər öz elmi işini müdafiə etdi.

Sara xanım yeddi dil bilirdi. Sizə deyim ki, orta əsr Azərbaycan tarixini tədqiq etmək üçün bu dilləri bilmədən elmi əsərlər yazmaq, hər hansı bir iş görmək mümkün deyildi. Ona görə də Sara xanım Azərbaycanın elm və mədəniyyət tarixində müstəsna yeri olan bö­yük şəxsiyyətdir.

Sara xanım bir qadın, bir insan kimi çox mehriban və səmimi olmaqla bərabər, həddən ziyadə tələbkar idi. Bu sərtlik onun tarixi həqiqəti üzə çıxarmaq istəyindən irəli gəlirdi. Alimlik iddiasına dü­şən şəxs onun tələblərinə cavab verməli idi. Heç bir kompromisə getməzdi. Adi imtahan prosesində tələbə hazırlıqsız olsaydı, yaxud tapşırılsaydı, yaxına buraxmazdı. Elmi iş xoşuna gəlməsəydi, rəy verməzdi.

Sara Aşurbəylinin 90 illik yubiley tədbiri Bakıdakı Opera və Balet Teatrında keçirildi. Həmin tədbirin iştirakçısı olduğuma görə özümü xoşbəxt sayıram. Bu böyük alim nəhayət ki, 90 yaşında uğrunda ça­lışdığı müstəqillik dövründə ölkənin dövlət başçısı tərəfindən “Şöh­rət ordeni” ilə təltif edildi. Ömrü boyu haqsızlıqlara məruz qalan bir alim üçün bu dövlət mükafatı əməyinə verilən yüksək qiymət idi...

 

*  *  *

 

Ramiz Süleyman oğlu Aşurli, qohumu

 

История – наука строгая, она не прощает легковесного подхода к себе, она не прощает конъюнктурного отношения, не прощает конформизма.  Ибо только глубокое знание истории, только правдивое ее отображение дает понимание исторических процессов, позволяет ясно смотреть в будущее и находить в нем свой путь как отдельному человеку, так и целым странам и народам.

 

Писать «правду, только правду и ничего, кроме правды» - таково было научное кредо Сары ханум Ашурбейли, чье 110-летие мы отмечаем сегодня. Этому принципу она следовала всю свою жизнь.

Первая азербайджанка – доктор исторических наук, автор капитального исследования «История города Баку. Средневековый период», о котором профессор, член-корр. АН Азербайджана Октай Эфендиев сказал, что любому другому в этой области делать уже нечего. То же самое можно сказать и о другом научном труде Сары ханум – «Государство Ширваншахов».

Как родилось увлечение историей, что послужило толчком к тому, что именно этой науке Сара ханум посвятила всю свою долгую, трудную и, вместе с тем, необычайно интересную, насыщенную творческим трудом жизнь, трудно сказать. Возможно, это было знакомство с книгой «Гюлистан-и Ирэм» Аббас Кули Ага Бакиханова, где упоминался родоночальник рода Ашурбековых Ашур хан Афшар. В своих воспоминаниях Сара ханум пишет: «Как-то отец позвал меня в кабинет и показал мне рукопись, и сказал, что это книга Бакиханова и в ней имеются сведения о нашем предке. Эти его слова я запомнила».

Быть может это произошло позднее, во время пребывания в Турции, куда семья Сары ханум вынуждена была эмигрировать в 1920 г. «Азербайджанцы, жившие в Стамбуле, часто посещали нас. У нас бывали Юсуф-Али Алиев, Аббас-Кули Кязим-заде, Ягуб-бек и Юсуф-бек Везировы, турецкий полковник Фети-бек с женой и дочкой. Затем, мы встречались с семьей Али-бека Гусейн-заде и Ахмед-бека Агаева, который сам жил в Анкаре и был назначен Мустафой Кемалем министром печати Турции. Иногда он приезжал в Стамбул и я его видела. По пятницам азербайджанцы и я с отцом и мамой ходили в гости к профессору Фуад-беку Кёпрюлю-заде, который жил в своей вилле на берегу Мраморного моря. Затем мы встречались с семьей полковника Усейн-Гули-хана Хойского, брата Фатали-хана и другими азербайджанцами» – пишет Сара ханум в своих мемуарах. Быть может, разговоры об истории, о культуре, о литературе Азербайджана, которые велись в этом обществе, и которым внимала юная Сара ханум, сыграли свою роль.

А может быть, сказалась пятилетняя разлука с родным городом, обострившая то чувство любви к родной земле, которое и раньше переполняло ее сердце. Сара ханум рассказывала, что когда летом 1925 семья вернулась в Баку, она могла часами бродить по старому городу – Ичэри шехер, разглядывать старинные дома, мечети, разбирать надписи, сохранившиеся на древних камнях. Она любила беседовать со старожилами бакинской Крепости, расспрашивать их о том или ином событии.

Так или иначе, но, поступая на историческое отделение Восточного факультета Азербайджанского Государственного Университета, Сара ханум уже твердо знала, что именно история – ее призвание на всю жизнь.

Воспоминания Сары ханум – это отдельная история.

20 лет назад, 27 января 1996 года по указанию Президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева в Театре Оперы и Балета было торжественно отмечено 90-летие Сары ханум. Юбиляра тепло поздравил Президент Республики Гейдар Алиевич Алиев. Накануне во всех газетах был опубликован его Указ о награждении Сары ханум орденом Славы. Было много речей, поздравлений, пожеланий здоровья, творческих успехов. За главным торжеством последовали приглашения на другие. И многие спрашивали Сару ханум, собирается ли она писать воспоминания. А Гейдар Алиевич, поздравляя ее, прямо сказал: «Сара ханум, Вы прожили такую интересную жизнь! Мы ждем Ваших мемуаров!».

Как-то, через несколько месяцев после юбилея, я поинтересовался у нее, как идет работа над мемуарами. Она посмотрела на меня без улыбки, что с ней случалось не часто, каким-то не то, чтобы печальным, а очень серьезным взглядом и сказала:

- Вы знаете, я, наверное, не буду ничего писать. У меня была очень тяжелая жизнь. Я теряла близких мне людей, я столько раз сталкивалась с людской черствостью, порой жестокостью, а бывало, и с предательством. И когда я начинаю вспоминать все это, у меня портится настроение, я начинаю заново все переживать, нервничать, у меня поднимается давление… Нет, не буду я ничего писать. Не могу!

Однако, я помнил, что как-то, незадолго до этого разговора, я видел несколько листов исписанной бумаги на ее рабочем столе и кто-то из ее сестер сказал, что она начала писать воспоминания.

После того, как Сары ханум не стало, мы искали эти листочки, искали их и тогда, когда готовили материалы для Мемориального сайта Сары ханум, который мы с женой и сыном создали в 2008 году, но безуспешно. И вот, недавно они все-таки нашлись среди множества разных бумаг – набросков статей, различных вариантов ее монографий, других рукописных и машинописных материалов, старых газет и т.д. Нашлись эти бесценные, не побоюсь этого слова, странички – 41 лист рукописного текста – черновик воспоминаний с множеством вставок, правок, исправлений, дополнений.

Сара ханум любила вспоминать свои детские годы, с удовольствием вспоминала годы, проведенные в Турции, но много ли было приятных воспоминаний после возвращения из Турции? Арест отца, арест мужа, болезнь, а затем смерть любимого дяди, бесконечные увольнения с работы «дочери врага народа»... Так что, неудивительно, что ее воспоминания заканчиваются, точнее обрываются 1925 годом.

Дальше начиналась советская действительность. Все заботы о семье, о младших сестрах, брате – студенте Медицинского института, больной матери, отце, так и не нашедшем места в жизни после возвращения из эмиграции, все легло на хрупкие плечи совсем еще молодой Сары ханум. «Я была главой семьи» – говорила Сара ханум. А давалось ей это ой, как непросто! Молодого, увлеченного работой историка, уже опубликовавшего несколько научных статей (первую – сразу по приезде в Баку, еще до поступления в Университет), в конце 30-х годов увольняют с работы, более того, запрещают заниматься историей. «Чтобы дочь буржуя писала историю Азербайджана?! Не бывать этому! Забудьте об истории навсегда!» – так кричали на нее в одном из высоких кабинетов.

Пришлось зарабатывать на жизнь преподаванием иностранных языков (а она знала 8 языков!) сначала в школах апшеронских селений, потом в Педагогическом институте. Позднее, в Заочном пединституте она возглавила факультет и кафедру иностранных языков.

Истинно талантливый человек талантлив во всем. В 1941 она окончила Художественное училище им.А.Азимзаде и стала, параллельно с преподаванием, работать художником-декоратором в Азербайджанском Драматическом театре. В конце 40-х – начале 50-х она преподавала английский в Консерватории. Притом, она прекрасно играла на фортепиано, исполняя и европейскую классику, и азербайджанские мугамы.

Но, где бы она ни работала, чем бы ни занималась, главным делом ее жизни оставалась История. Именно ей она посвящала каждую свободную от работы, от забот о близких минуту. По крупицам, из самых разных источников на самых разных языках она собирала нужные сведения, сопоставляла, анализировала, проверяла и перепроверяла, и снова искала. Так, в неустанном труде, в постоянном поиске рождались ее книги, по которым мы сегодня изучаем историю родного города, родной страны. Широчайший кругозор, глубокое знание предмета и высочайшая требовательность к себе – вот, что всегда отличало Сару ханум, вот, что стало залогом непреходящей ценности и актуальности ее трудов.

В 1949 году в Ленинграде, в Институте Востоковедения состоялась защита ее кандидатской диссертации, а в 1965 в Тбилиси – защита докторской. Обе за пределами родного города – слишком много в нем было завистников и недоброжелателей. Но именно ему, родному городу, родной земле посвящены все ее работы – 5 монографий: «Очерк истории средневекового Баку», «Государство Ширваншахов», «Экономические и культурные связи Азербайджана с Индией в средние века», «Города Ширвана в XVI-XVII вв.», «История города Баку. Средневековый период», а также множество статей. Все это бесценное богатство она оставила нам, нашим детям и внукам.

И еще одну, может быть не менее важную историю оставила нам Сара ханум – историю своей жизни, пример честного, бескорыстного и беззаветного служения Ее Величеству Науке.

 

*  *  *

 

İmruz Əfəndiyeva, Ü.Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyasının professoru, sənətşünaslıq doktoru, Əməkdar incəsənət xadimi

 

Bu gün mən fəxr edirəm ki, dünyada tanınmış alim-mütəfəkkir, gözəl kitabla­rın, elmi tədqiqatların müəllifi Azərbaycan musiqi mədəniyyə­tini ömrünün son gününə qə­dər təbliğ edən gözəl insan Sara Balabəy qızı Aşurbəyli mənim müəllimim olub. Sara xanım Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında iş­ləyəndə fransız dilindən bizim qrupa dərs deyirdi. Bu 1955-1957-ci illəriydi. Lakin Sara xanım Ü.Hacıbəylinin dəvəti ilə bu sənət ocağında çoxdan işləməyə başlamışdı.

 

Qrupda cəmi 3 nəfər tələbə idik. 0, olduqca maraqlı dərs aparırdı. Evdən müxtəlif qəzetlər, broşürlər, kitablar gətirirdi. Fransız dilin­də çap olunmuş həmin materiallar musiqi tarixinə, mədəniyyətinə, rəssamlığa aid idi. Birlikdə tərcümə edirdik, oxuyurduq. Sara xanım sözlərin düzgün tələffüzünü tələb edirdi. Özünün olduqca məlahətli, incə və mehriban səsi vardı. Bu daxildən gələn səmimi səs bizi hey­ran edirdi və ayrı-ayrı sözləri yadda saxlayırdıq. Çətin və mürəkkəb sözləri Sara xanım çalışırdı nəyəsə bənzətsin. Bir gün dedi ki, gələn dərs yoxlama işi yazmalıyıq və mövzumuz: “Ü.Hacıbəylinin musiqi­si” olacaq. Mən götürdüm “Koroğlu” operasını, rəfiqələrim isə - biri “Arşın mal alan” musiqili komediyasını, o biri isə “Sənsiz” və “Sevgili canan” romanslarını. Bir həftə vaxt verdi. Biz evdə hazırlaşarkən, bir neçə lüğətdən mövzumuza aid müvafiq sözlər axtarır və onları əz­bərləyirdik.

Yoxlama işini yazdıq (ən sadə cümlələr işlətdik). Hamımıza yaxşı qiymət yazdı. Sonra isə hansı mənbələrdən istifadə etdiyimizlə ma­raqlandı. Mən dedim ki, “Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalında (1937- ci il, №5) atam Məmməd Sadıx Əfəndiyevin məqaləsi var. Məqalə belə adlanırdı: “Эпос Азербайджанского народа “Кёреглы” на сцене Оперного Театра имени М.Ф.Ахундова”.

Atamın adını eşidən kimi, Sara xanım çox sevindi, mənə yaxınla­şıb, saçlarımı sığalladı, öpdü və dedi: “Mən bilirəm, sizin atanız Bö­yük Vətən Müharibəsində, 1942-ci ildə həlak olub. Onun Azərbaycan teatrının tarixinə və inkişaf yollarına həsr olunmuş monoqrafiyası məndə var, oxumuşam”. Söhbət Məmməd Sadıx Əfəndiyevin 1931-ci ildə çap olunmuş “Proletar teatrosu uğrunda” (Bakı, Azərnəşr, 1931-ci il) kitabından gedirdi. Həmin gündən başlayaraq. Sara xanım mənə ana kimi qayğı göstərirdi və hər dəfə dərsə gələndə saçlarımı sığallayıb “Atanızın yolunu davam edin, onun adını ucaldın...” deyirdi.

Sara xanımın qəlbi olduqca təmiz və sadə idi. İnsanların dərdi­ni öz dərdi kimi qəbul edir, hər şeyə inanırdı. Bir əhvalat xatirəmdə daim yaşayır. Sara xanım qrip xəstəliyindən çox qorxurdu, ehtiyat edirdi, kimsə xəstələnirdisə, onu evə buraxırdı. Bir dəfə qızlar mən­dən xahiş etdilər ki, Sara xanıma de ki, biz üçümüz də qrip xəstəli­yinə tutulmuşuq. 0, bizi mütləq evə buraxacaq. Dedim: “Mən sağ­lamam, utanıram ondan”. Lakin qızlar yenə xahiş etdilər, çünki sinif nümayəndəsi mən idim.

Birtəhər yaxınlaşdım Sara xanıma və dedim: “Biz hamımız qrip olmuşuq, icazə verin, gedək evə”. Sara xanım çox kədərləndi: “Ne­cə oldu, mənim əzizi balalarım? Harda soyuq dəyib? Tez gedin evə, zoğal mürəbbəsi ilə çay için, sağalın, sonra dərsə gəlin”. Sara xanım bizə inandı, çünki ürəyi uşaq kimi təmiz idi. Hərdən yadıma düşəndə vicdan əzabı çəkirəm. Bu, birinci və sonuncu yalanım oldu.

Açığını deyim ki, həmin gün rəfiqələrimlə birlikdə M.Maqomayev adına Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasına konsertə getməliydik: Fikrət Əmirovun əsərləri ifa olunmalıydı. Qızlar uzaqda yaşayırdı­lar və evdən gedib icazə almalıydılar, mən isə Filarmoniyaya yaxın yaşayırdım. Sonrası çox maraqlıdır, yalanın üstü həmişə açılır. Ax­şam saat 8-də üçümüz də konsertə gəldik və kiminlə qarşılaşsaq yaxşıdır? Foyedə qarşımıza Sara xanım çıxır! Təsəvvür edin bizim halımızı! Mən dedim: “Sara xanım, məni bağışlayın, düzgün hərə­kət etməmişəm. Biz hamımız sağlamıq və konsertə gəlmək üçün belə bir “səhnəcik” qurmuşuq”. Sara xanım “Əlbəttə bağışlayıram,- dedi. - İncəsənət yolunda belə hadisələr çox olacaq. Musiqinin xət­rinə eləmisiniz. İnşallah dərsdə bu konsert haqqında söhbət edərik, əsərlərə diqqətlə qulaq asın. Əsas odur ki, sağlam olun!”

...Belə insanla tanışlıq, mehriban və uşaq qəlbli müəllimdən dərs almaq ən böyük xoşbəxtlikdir. Mən çox peşmanam ki, sonralar bu böyük alim, qeyri-adi şəxsiyyətlə əlaqəni itirdim. Lakin onun gözəl kitabı "Şirvanşahlar dövlətinin tarixi" (1997-ci il) həmişə mənim ma­samın üstündədir. Tez-tez vərəqləyirəm və o müqəddəs insanı yada salıram. Ruhu şad olsun!

 

*  *  *

 

 

Ziyadxan Əliyev,

Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru

 

...Sara xanım Aşurbəyli həm də gözəl rəssam olub, İstanbuldakı Janna D’Ark adına fransız kolle­cində aldığı ilkin rəsm dərsləri, sonra isə Bakı Rəssamlıq Texniku­munu bitirməsi (1941) ona ruhun­da gəzdirdiyi yaratmaq missiyasını gerçəkləşdirməyə qismən də olsa imkan verib.

 

Düzü, Sara xanımın bədii irsi o qə­dər də zəngin deyil. Onun ilkin fəaliy­yəti Azərbaycan Dövlət Dram Teatn ilə bağlı olub. 1941-1945-ci illərdə o, burada rəssam və dekorator ki­mi çalışmışdı. Müharibə dövrü idi. Əsas diqqət arxa cəbhədə çalışanların düşmən üzərində qələbəyə inamını möhkəmləndirən əsərlərin geniş tətbiqinə yönəldilmişdi. Odur ki, gənc rəssamın sənət bioqrafiyasında yaradıcılıq baxımından ciddi nə isə baş verməyib. Buna görə biz Sara xanımın rəssamlıq sahəsindəki yaradıcı potensialını cəmi beş əsərin timsalında dəyərləndirməyə məcburuq. Onun 1941-ci ildə diplom işi kimi çəkdiyi “Natürmort”u rəssam irsinin yadda­qalan nümunələrindən saymaq mümkündür. Güllü parça önündə müxtəlif meyvələri bir araya gətirən, onları qədim mis və çini qablarla əlaqələndirən müəllif, bütünlükdə əsərin həm cazibədarlığına, həm də təsvirin mənəvi-estetik qaynağa çevrilməsinə nail olub.

Rəssamın digər üç əsəri isə mənzərə janrına aiddir. Bunlar “Şəki Xan sarayı”, “Şəki mənzərəsi” və “Göygöl” adlı lövhələrdir. Nik­bin boyalarla işlənmiş bu tablolarda təbiətin gözəlliyinin qabarıq və yaddaqalan bədii görkəm aldığı kifayət qədər hiss olunur. Göygölü əhatələyən cəlbedici landşaftın mavi sularda əksinin bədiiləşdirilməyə üstünlük verən Sara xanım, bütünlükdə təbiətin möcüzələrindən sayılan bu gözəllik qaynağının tabloda da heyranedici görkəm almasına nail olub. Həmin mənzərə hazırda uzaq Meksika muzeylərinin birindədir.

Qırmızı kirəmitli evlərin əhatələdiyi Şəki küçəsindəki keçmişdən bu günümüzə uzanan tarixi-etnoqrafik auranın (“Şəki mənzərəsi”) gözoxşayan estetik qaynağa çevrilməsi də, bilavasitə Sara xanımın nümayiş etdirdiyi yüksək professionallıq  sayəsində baş tutub. Doğ­rudan da lirik tutumlu bu əsərdə mavi-zümrüdü rənglərin müxtəlif çatarlarının yer və divarla vəhdətdə yaratdığı ovqat cəlbedici və tə­sirlidir. Yeri gəlmişkən deyək ki, bu tablo hazırda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyinin kolleksiyasındadır.

Onun “Şəki Xan sarayı” lövhəsindəki mənzərə də kifayət qədər inandırıcıdır və müsbət ovqat təlqin edir.

Rəssamın Bakı muzeyində saxlanan digər lövhəsi isə “Üzüm yığımı” adlanır. Çoxfiqurlu süjetli kompozisiyada Abşeronda üzüm yığımı təsvir olunub. Bu kompozisiyasında da Sara xanım, rənglərin ovqat yaratmaq gücündən istifadə etməklə, əməyin təntənəsinə həsr olunmuş lövhəni yaddaqalan edə bilmişdir. Əlavə edək ki, əsərin incə rənglərdən “hörülmüş” nikbin koloriti gözoxşayan və duyğulandırıcıdır...

Bütünlükdə, Sara xanım Aşurbəylinin rəssamlıq irsinin sayca azlığına baxmayaraq, onun yüksək sənətkarlıq nümunəsi olma­sı və milli təsviri sənətimizin inkişaf tarixinə layiqli töhfə sayıldığı şübhəsizdir...